Drużyny Bartoszowe – Lwów 1908 r.

Początek XX w. to dla Polaków czas zwiastujący pojawienie się szansy na odzyskanie niepodległego państwa. Szereg inicjatyw i organizacji patriotycznych i paramilitarnych prężnie poszerzało grono swoich członków oraz zasięg działań. Jednym z pierwszych było Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” powstałe we Lwowie zrzeszające ludzi wywodzących się z różnych środowisk i stanów społecznych. Władze „Sokoła” dostrzegły, że najliczniejszą i jednocześnie najmniej zaktywizowaną grupą zamieszkującą Galicję stanowią mieszkańcy wsi. Wśród chłopów dominowała postawa podporządkowania i uległość austriackiemu zaborcy. Zdawano sobie sprawę, iż zaangażowanie mas wiejskich w sprawy narodowe mogło w przyszłości stanowić ważny element w odbudowie Rzeczypospolitej.

W obliczu tych faktów w 1908 roku przy akceptacji Związku Młodzieży Polskiej „Zet” i wsparciu środowiska akademickiego powołana została we Lwowie nowa organizacja o charakterze wojskowo-obywatelskim. Drużyny Bartoszowe miały działać na terenach wiejskich oraz w małych miejscowościach gdzie miały za zadanie dotrzeć do pozostawionej samej sobie wiejskiej młodzieży. Celem była aktywizacja i pobudzenie „przyprószonego” przez upływ czasu polskiego patriotyzmu poprzez odwołanie się do heroicznej walki ludności wiejskiej na wschodniej rubieży Rzeczypospolitej oraz do spuścizny insurekcji kościuszkowskiej (co zostało odzwierciedlone w symbolice org.) i znaczącej roli bojowej, jaką odegrały w niej oddziały chłopskie.

Wraz z osłabieniem cesarstwa austro-węgierskiego wzrastały polskie ambicje niepodległościowe. W odpowiedzi na to władze austriackie podjudzały i wspierały (również zaopatrując w broń) stronę ukraińską nie reagując na wrogą działalność antypolską prowadzoną m.in. przez organizację „Sicz”. Drużyny Bartoszowe miały stanowić przeciwwagę oraz chronić wiejską ludności polską przed prześladowaniami. Tak też się stało. Cytując jednego z założycieli Drużyn Bartoszowych, W. Dajczaka: „Mowy być nie mogło o terrorze ukraińskim we wsi tam, gdzie istniała Drużyna Bartoszowa. Na odwrót, ona dyktowała sposób postępowania ludności, ona przeważnie nadawała ton całemu życiu we wsi”.

Drużyny Bartoszowe działały w duchu dyscypliny wojskowej. W szkoleniu kadr skupiano się na szeroko rozumianym przysposobieniu wojskowym, wprowadzając jednolite umundurowanie oraz stopnie, przygotowując członków do przyszłej roli w siłach armii Polskiej. Drużyniacy przechodzili parotygodniowe kursy wojskowe, których przeprowadzenie było możliwe tylko dzięki poświęceniu i wsparciu (w tym wsparciu finansowemu) jej członków. Choć organizacja wywodziła się z młodzieży Narodowej, nigdy nie przyłączyła się i nie podporządkowała żadnej frakcji politycznej. Szanowano odmienność poglądów politycznych.

Spotkania drużyn odbywały się w świetlicach, zorganizowanych na terenach wsi. Prowadzono zawody sportowe, ćwiczenia z bronią, zajęcia z pożarnictwa i służby sanitarno-ratowniczej. Formowano również oddziały żeńskie. Rozwijano się też kulturalnie, zakładając orkiestry, teatry amatorskie i chóry.

Drużyny Bartoszowe powstałe pod auspicjami „Sokoła” dynamicznie się rozwijały, czego następstwem była ich duża liczebności, która wkrótce pozwoliła organizacji objąć swoim zasięgiem całą Galicję. W czasie powstania drużyn w 1908 roku Wincenty Spaltenstein jako uczeń lwowskiego gimnazjum mocno zaangażował się w działalność w „Sokole”. Rozpoczęcie studiów wzmogło jeszcze jego aktywność nie tylko w samym „Sokole”, ale również w stowarzyszeniach akademickich. Idea Drużyn Bartoszowych była mu bliska. Sam wywodził się ze wsi i doskonale znał bolączki, szczególny charakter ludności oraz panujące na wsi obyczaje. W 1912 roku na X zjeździe Drużyn Bartoszowych został wybrany zastępcą głównego skarbnika Rady Naczelnej. W tym samy roku został mianowany komisarzem Chorągwi Lwowskiej, kierując drużynami działającymi na terenie lwowskiego powiatu. W kwietniu 1913 roku, po zakończeniu studiów i zdaniu ostatnich egzaminów zrezygnował ze stanowiska i przeniósł się do Kołomyji, gdzie rozpoczął pracę w sądzie powiatowym. W maju 1914 roku sprawował funkcję instruktora wojskowego w Chorągwi Kołomyjskiej.

Wybuch I wojny światowej stanowi koniec działalność Drużyn Bartoszowych. Jej członkowie brali udział w działaniach wojennych, zasilając szereg różnych formacje wojskowych. Drużyniacy wzięli również udział w wojnie polsko-ukraińskiej oraz w wojnie z bolszewikami w 1920 roku.