Dokładna data pełnienia przez Wincentego Spaltensteina funkcji sędziego w CSS nie jest dotychczas znana i wymaga dalszych badań dokumentacji związanej z działalnością Delegatury Rządy i cywilnego sądownictwa Polskiego Państwa Podziemnego. Ze względu na powojenne losy działających w nim Polaków oraz skomplikowane losy archiwów dotyczących podziemnej temidy, może okazać się to zadaniem niełatwym. Archiwa te w wielu przypadkach zostały zniszczone lub zaginęły w niewyjaśnionych okolicznościach. Ważnym czynnikiem jest zasada pełnej, a nawet, cytując Leszka Gondka „podwójnej konspiracji” podziemnego wymiaru sprawiedliwości, która może stanowić poważną barierę w dostępie do poszukiwanych faktów. Z dostępnych danych można jednak wywnioskować, że Wincenty Spaltenstein mógł działać w CSS w okresie pomiędzy 1942-1944 rokiem, a dokładnie do 7 czerwca 1944 roku, kiedy to zastąpił Ignacego Sikorę na stanowisku Delegata ODR „Śląsk”. Ze względu na zasady funkcjonowania Sądów Specjalnych uniemożliwiało to dalsze pełnienie przez niego funkcji sędziego.
Co się tyczy dokładnej funkcji pełnionej przez Wincentego Spaltenstein w CSS to także, z wymienionych już powodów, nie jest ona do końca znana. W materiałach do tej pory opublikowanych wskazuje się Spaltensteina jako jednego z sędziów. Można jedynie domyślać się, podpierają się statutem Sądów Specjalnych, że mógł on jako zawodowy, bardzo doświadczony sędzia i przedwojenny prawnik pełnić funkcję przewodniczącego. Jednak pozostaje to w sferze domysłów.
*
Sądy Specjalne, potocznie nazywane Cywilnymi Sądami Specjalnymi powstały na przełomie listopada i grudnia 1942 r. Zostały one stworzone przez Kierownictwo Walki Cywilnej i podlegały Delegaturze Rządu RP na Kraj. Celem powstania sądownictwa cywilnego było karanie osób, które były zaliczane do tzw. „Polski haniebnej”. Tak określano tę część społeczeństwa polskiego, która współpracowała z niemieckim okupantem, bezwzględnie podporządkowując się jego władzy i czerpiąc z tego korzyści. Wielu dzięki temu bogaciło się, często żerując na krzywdzie wyrządzonej swoim rodakom.
Sadownictwo cywilne miało bronić uczciwych polaków przed szpiegami i konfidentami. Ludzie ci nie cofali się przed niczym, denuncjowali swych sąsiadów, a nawet własnych krewnych, kierujących się czystą ludzką zawiścią i żądzą zysku. Ścigano szantażystów, grożących zdemaskowaniem polskiej działalności podziemnej i jej funkcjonariuszy. Karze podlegało tzw. „udawanie Niemca”, piętnowano tych, którzy uczestniczyli w kulturalnym i rozrywkowym życiu społecznym organizowanym przez wroga w teatrach i kinach. Karę wymierzano za przestępstwa o charakterze kryminalnym, w tym dotyczące tzw. „szmalcowników” specjalizujących się w szantażowaniu i wydawaniu Żydów oraz ukrywających ich Polaków.
Prawomocność wydawanych wyroków opierano na przedwojennym prawie karnym tj. Kodeksie Karnym z 1932 roku, podkreślając, że Polskie Państwo Podziemne stanowi ciągłość istnienia Rzeczypospolitej Polskiej. Dzięki podziemnej prasie publikowano szereg norm prawnych i kodeksów obyczajowych, których przestrzegać powinni obywatele. Normy te zawarto min. w Kodeksie Polaka z 1940 i 1941 roku, Kodeksie moralności obywatelskiej z 1941 oraz wydanym w Generalnej Guberni wykazie Nakazów z sierpnia 1943 r. Normy w nich publikowane stanowiły podstawy działania cywilnych Sądów Specjalnych oraz powołanych równocześnie Komisji Sądzących mających zajmować się rozsądzaniem sprawy dotyczących lżejszych wykroczeń.
Sądy Specjalne działały na szczeblu okręgowych delegatur rządu (ODR). Do 1944 roku powstało 13 cywilnych Sądów Specjalnych, a następne 3 powstały w późniejszym czasie. To właśnie w Sądzie Specjalnym utworzonym w Okręgowej Delegaturze Rządu „Śląsk” działał jako sędzia podziemnej temidy Wincenty Spaltenstein.
Schemat organizacyjny Polskiego Państwa Podziemnego
Cywilne Sądy Specjalne (CSS) wydawały wyroki w sprawach dotyczących przestępstw popełnianych przeciwko interesom Państwa Polskiego i jego obywatelom. W skład CSS schodziło 3 sędziów, z których jeden pełnił funkcję przewodniczego i zgodnie ze statutem CSS powinien posiadać on wykształcenie prawnicze. Oskarżycielem był powoływany przez okręgowego delegata rządu prokurator, który wszczynał postępowanie z własnej inicjatywy lub na polecenie Delegata. To Prokurator odpowiadał za gromadzenie materiału dowodowego i prowadzenie dochodzenia. Gdy oskarżenia znalazły podstawy, w zebranym materiale dowodowym prokurator składał akt oskarżenia na ręce przewodniczącego sądu. Wyrok zapadał większością głosów, był sporządzany na piśmie i zawierał charakter popełnionego czynu, wymiar kary i uzasadnienie. Wyrok był przekazywany do zatwierdzenia okręgowemu delegatowi, a w razie wątpliwości przekazywano go do zatwierdzenia do głównego delegata lub do innego CSS. Rozprawy odbywały się w trybie niejawnym, bez świadków i oskarżonego, choć zdarzały się wyjątki od tej reguły. Obowiązywała ścisła tajność prowadzonych spraw. W razie pojawienia się wątpliwości co, do winy oskarżonego, często odstępowano od wymierzania kary lub zawieszano postępowanie, aby mogło być ono kontynuowane po wojnie, w sytuacji umożliwiającej jawne działanie sądu. Warto zaznaczyć, że opisaną powyżej procedurę formalno-prawną wykonywano w każdym szczególe jedynie, jeżeli sprawa dotyczyła kary śmierci. Zdarzały się sytuacje, gdy ze względu na pilność spraw i gdy zależało od tego bezpieczeństwo osób zaangażowanych, działano w trybie doraźnym.
Najczęstszymi sprawami badanym przez CSS było donosicielstwo, szpiegostwo, denuncjacja oraz zdrada. Wykonawcami wyroków CSS, ze względu na brak w pionie cywilnym odpowiednich komórek, były Oddziały Specjalne (OS). Stworzono je z ludzi działających min. w Batalionach Chłopskich, organizacji Stronnictwa Ludowego, która w 1944 roku została scalona z innymi organizacjami w Armię Krajową. Grypy OS składały się z 4 do 10 osób i działały one zarówno w miastach, jak i na terenach wiejskich, gdzie zajmowały się również wykonywaniem kar wymierzonych przez wspomniane wcześniej Komisje Sądzące.
Sądy Specjalne wydawały wyroki kary śmierci dla konfidentów i zdrajców, a kary te były często połączone z konfiskatą majątku skazanych. Wydawano również wyroki kary więzienia, utraty praw obywatelskich czy praw wykonywania zawodu oraz kary pozbawienia praw piastowania jakichkolwiek stanowisk państwowych. Wyroki były ogłaszane poprzez publikacje w prasie podziemnej.
W czasie okupacji CSS wydały około 200 wyroków śmierci. Podaje się, że rozpatrywanych przez nie spraw mogło być nawet około 2 tys. Żaden z wydanych wyroków i ich prawomocność nigdy nie zostały podważone.